خسارت پنهان (مخفی یا داخلی) که احتمالاً ماهیت فیزیولوژیکی دارد و اثرات آن در قالب کاهش بنیه جوانه‌زنی، افزایش زمان تا رسیدگی و کاهش عملکرد بروز می کند (نصیری، ۱۳۸۴(.

عوامل یا مراحل فیزیولوژیکی جوانه زدن بذر

فرایند جوانه‌زنی می‌تواند به چندین مرحله پی در پی و جدا از هم ولی همزمان تقسیم شود که عبارتند از:
مرحله اول- بیدار شدن یا فعال شدن: اولین عملی که در این مرحله انجام می‌شود جذب آب توسط بذر خشک است. میزان جذب آب به سه عامل زیر بستگی دارد:
۱- ترکیب بذر ۲- نفوذپذیری پوسته بذر ۳- میزان دسترسی بذر به آب
مرحله دوم- هضم و انتقال: در این مرحله چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها که در اندوسپرم، لپه و پریسپرم وجود دارند به مواد شیمیایی ساده‌تری تبدیل و به نقاط رشد محور جنین انتقال می‌یابند. این روند بستگی به نوع مواد ذخیره شده در بذر دارد (نصیری، ۱۳۸۴).
مرحله سوم- رشد نهال‌‌: در این مرحله در نتیجه تقسیم یاخته‌‌ای در نقاط رشد جداگانه محور جنینی، نمو نهال حاصله، آغاز می‌گردد و پس از آن ساختارهای نهال توسعه می‌یابند (نصیری، ۱۳۸۴(.
مراحل سبز شدن بذر بدین ترتیب است که بذر ابتدا آب جذب می‌کند و در نتیجه در داخل آن آنزیم‌هائی تولید می‌شود که مواد غذائی غیرمحلول را به مواد غذائی محلول و قابل جذب تبدیل می‌کند. این مواد به نقاط مریستمی جنین انتقال می‌یابند و انرژی و مواد لازم برای رشد را تامین می‌نمایند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

جوانه بذر بستگی به قوه نامه بذر (Viability)و در صورت موجود بودن از بین رفتن رکود بذر (Dormancy) و شرایط محیطی مناسب دارد بدین معنی که آغاز شدن جوانه‌زنی به تامین سه شرط نیازمند می‌باشد:
اول‌‌: بذر باید قوه نامیه داشته باشد یعنی جنین زنده بوده و قادر به جوانه زدن باشد.
دوم: بذر باید غیر راکد بوده و هیچ مانع ایجادکننده رکود فیزیکی و شیمیایی برای جوانه‌زنی نداشته باشد.
سوم: بذر باید با شرایط مساعد محیطی که قبلاً شرح داده شده است روبرو گردد. چون بین محیط و شرایط رکود بذر واکنش متقابل وجود دارد نیازهای محیطی ممکن است با گذشت زمان و روش کار با بذر تغییر کند، از این رو گاهی پرهیز از رکود ممکن است با ایجاد شرایط مناسب محیطی نیز تامین شود (قاسمی، ۱۳۸۶).
معمول‌ترین راه تعیین قوه نامه بذر عبارت است از تعیین درصد بذوری است که جوانه زده و تولید نهال بذری طبیعی می‌کنند. به عبارت دیگر قوه نامه عبارت است از نسبت تعداد دانه‌هایی که در طول مدت معینی سبز می‌شوند به تعداد یکصد دانه‌‌ای که برای آزمایش کشت شده است. مدت سبز شدن، بسته به جنس بذر، متفاوت است عواملی که در قوه نامیه بذر دخالت دارند عبارتند از:
– محل نگهداری بذر، نوع گیاه، میزان رطوبت بذر و تهویه انبار.
– محل نگهداری بذر: محیط گرم و مرطوب موجب می‌شود که بذرها زودتر قوه نامیه خود را از دست بدهند در حالیکه محیط سرد و خشک موجب دوام قوه نامیه می‌شود.
– نوع گیاه: هرچه غلاف دانه سخت‌تر و محکم‌تر باشد به همان میزان قوه نامیه مدت بیشتری حفظ
می‌گردد. دانه‌های روغنی بعلت فعل و انفعالات شیمیایی روغن موجود در دانه، قوه نامه خود را زودتر از دست می‌دهند.
– میزان رطوبت بذر: هر اندازه میزان رطوبت دانه‌های بذر بیشتر باشد به همان اندازه فساد و خراب شدن دانه‌ها بیشتر است (نصیری، ۱۳۸۴(.
– تهویه انبار: بذور نگهداری شده در انبارهایی که عمل تهویه در آنها به خوبی انجام پذیرد قوه نامیه خود را برای مدت بیشتری حفظ خواهند نمود. هرچه شرایط انبار در جهتی باشد که تنفس بذر را به حداقل برساند عمر بذر در انبار بیشتر می‌شود، زیرا مهمترین عوامل موثر در تنفس بذر عبارتند از دما، رطوبت نسبی انبار و غلظت گازهای اکسیژن و انیدریدکربنیک، مهمترین دما برای برای انبار کردن بذر حدود ۰ تا ۱۸- درجه سانتی‌گراد در رطوبت نسبی ۴ تا ۶ درصد است هر چند که بعضی از بذور مانند بذر مرکبات در رطوبت‌های کم قوه نامیه خود را از دست می‌دهند. از دو عامل رطوبت نسبی و دما میزان رطوبت نسبی در کنترل تنفس اهمیت بیشتری دارد. ضمناً غلظت گاز اکسیژن درون انبار نباید از ۲ درصد کمتر بوده و غلظت گاز انیدریدکربنیک از ۵ درصد بیشتر نباشد در عمل شرایط لازم برای انبار کردن بستگی به نوع بذور و طول مدت انبار کردن دارد (قاسمی، ۱۳۸۶).

مواد شیمیایی تحریک‌کننده جوانه‌زنی

جیبرلین‌ها

جیبرلین‌ها نظیر تیواوره به شکل گسترده در آزمایش‌های معمولی جوانه‌زنی استفاده نمی‌شود، اما ممکن است در برخی موارد مفید واقع شوند. تعدادی از جیبرلین‌ها تحریک‌کننده جوانه‌زنی هستند اما اسید جیبرلیک (CA3)بیشترین مورد استفاده را در این زمینه دارد (قاسمی، ۱۳۸۶).

سیتوکینین‌ها

سیتوکینین‌ها گروه دیگری از هورمون‌های داخلی هستند که سبب افزایش جوانه‌زنی در برخی گونه‌ها می‌شوند. کینتین (۶-فورفوریل آمینو پورین) شناخته‌شده‌ترین این ترکیبات است. سیتوکینین‌ها می‌توانند باعث شکستن کمون اولیه برخی از بذرها شوند. همچنین به نظر می‌رسد این ماده در شکستن کمون ثانویه بذرها بسیار موثر است (Tobe, K., L. Zhang, and K. Omasa. 1999).

اتیلن

علاوه بر اثر اتیلن (C2H4) بر رسیدن میوه، کمون جوانه، ریزش برگ و سایر فرایندهای رشد، اثر تحریک‌کنندگی اتیلن بر جوانه‌زنی بسیاری از گونه‌ها نیز مشخص شده است. اگرچه اثر اتیلن صرفاً به کمون محدود نشده است، اما ظاهراً در تنظیم کمون بذر دخالت دارد. ثابت شده است که اتیلن سرعت جوانه‌زنی بذرهای مسن و همچنین نارس را افزایش می‌دهد. همچنین مشخص شده که اتیلن در حین جوانه‌زنی بذر چندین گونه آزاد می‌شود. همچنین اتیلن می‌تواند همراه با جیبرلین و نور قرمز بر جوانه‌زنی بذرهای کاهو اثر تشدیدکننده داشته باشد. یکی از حدسیات این است که اتیلن و نیترات در تحریک جوانه‌زنی بذرها اثر متقابل دارند. امروزه از اتیلن در آزمون‌های بذر و برای شکستن کمون بذرهای بادام زمینی و آفتابگردان استفاده می‌شود )قاسمی، ۱۳۸۶).

پراکسید هیدروژن

اثر تحریک‌کننده پراکسید هیدروژن (H2O2=Hydrogen peroxide) بر جوانه‌زنی بذر و متعاقب آن بنیه گیاهچه حاصل، در برخی از گونه‌ها از جمله بسیاری ازکاج‌ها، بقولات و گوجه فرنگی و جو مشخص شده است. پراکسید هیدروژن همچنین خواص ضدعفونی کنندگی داشته و می‌تواند با هدف ضد عفونی بذر به منظور جلوگیری از رشد کپک‌ها بر روی بذر و در محیط جوانه‌زنی استفاده می‌شود (قاسمی، ۱۳۸۶).

اکسین‌ها

اکسین‌ها و سایر تنظیم‌کننده‌های رشد یکی از اجزای عمومی گیاهان و از اجزای مشترک تشکیل‌‌‌‌دهنده بذرها هستند. نظر به حضور آن‌ها در بذرها و نقش آن‌ها به عنوان تنظیم کننده‌های رشد گیاه، تعجب‌آور نیست که این مواد جوانه‌زنی را نیز تحت تاثیر قرار دهند (قاسمی، ۱۳۸۶).

نیترات پتاسیم

نیترات پتاسیم (kno3) پرمصرف‌ترین ماده شیمیایی برای افزایش جوانه‌زنی بذرها است. استفاده از محلول ۱/۰ تا ۲/۰ درصد نیترات پتاسیم در آزمایش‌های جوانه‌زنی معمولی عمومیت دارد و توسط انجمن‌های AOSA و ISTAبرای آزمایش‌های جوانه‌زنی بسیاری از گونه‌ها توصیه شده است. بسیاری از بذرهای حساس به نور به نیترات پتاسیم نیز حساس هستند (قاسمی، ۱۳۸۶).

تیواوره

اگرچه استفاده از این ماده همانند نیترات پتاسیم در آزمایش‌های معمول جوانه‌زنی عمومیت ندارد، اما قادر به افزایش جوانه‌زنی برخی از بذرها است. بر خلاف نیترات پتاسم، تیواوره می‌تواند جایگزین نیاز نوری و دمایی در طی جوانه‌زنی بذر گردد و چه بسا به عنوان جایگزین احتمالی نیاز نوری و دمایی در آن دسته از فرایندهای فیزیولوژیک شود که ‌به طور طبیعی در طی پس رسی اتفاق می‌افتد. گزارش شده که تیواوره جایگزین محرک رشدی می‌شود که در حالت طبیعی در طی استراتیفیکاسیون بروز می‌یابد (قاسمی، ۱۳۸۶).

سایر مواد شیمیایی

سایر ترکیبات شیمیایی نیز ممکن است در حالت طبیعی، سبب افزایش جوانه‌زنی شوند. پدیده آللوپاتی حاکی از آن است که بسیاری از گیاهان مواد شیمیایی را تولید می‌کنند که یا از جوانه‌زنی بذرها جلوگیری می‌کنند و یا جوانه‌زنی را به تاخیر می‌اندازند )قاسمی، ۱۳۸۶).

طبقات بذر

در اصلاح نباتات معمولاً برای تولید بذور آنها را به شرح زیر طبقه‌بندی می‌نمایند که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم: بذور پرورده یک ۱ Breeder یا بذر نوکلئوس Nucleus، بذور پرورده دو Breeder 2 بذر مادر، بذور پرورده سه Breeder 3 سوپرالیت Super Elite، بذور اصیل یا مادریRegisteres الیت Elite‌‌، بذور گواهی شده Certified seed، بذر مرغوب بذر تجارتی Commerical Seed می‌باشد (نصیری، ۱۳۸۴(.
اصول بوجاری بذر
دست‌اندرکاران بوجاری بذر هنگام تمیز کردن بذر ۵ هدف را دنبال می‌کنند که عبارتند از:
جداسازی کامل: برداشتن و حذف کلیه مواد آلوده‌کننده
به حداقل رساندن تلفات بذر: مقداری از بذرهای خوب هنگام عملیات بوجاری همراه با مواد آلوده‌کننده حذف می‌شوند و این تلفات بذر باید به حداقل برسد.
افزایش کیفیت بذر Upgrading‌‌: بهبود کیفیت بذر به وسیله حذف بذرهای فاسد، ترک‌خورده، شکسته، آفت‌زده یا صدمه‌دیده یا بذرهای کم‌کیفیت صورت می‌گیرد.
کارایی: بالا بردن ظرفیت بوجاری همراه با بوجاری خوب بذرها.
به حداقل رساندن مقدار کار مورد نیاز (سخاوتی و همکاران، ۱۳۹۰).
در جریان بوجاری، کیفیت بذر به دو طریق بهبود می‌یابد:
جدا کردن بذر سایر گیاهان، علف‌های هرز و مواد خارجی
لفزایش کیفیت یا حذف بذرهای با کیفیت پایین.
هدف نهایی بوجاری، به دست آوردن حداکثر درصد خلوص بذر با حداکثر توان جوانه‌زنی است. این مفهوم در قالب “درصد خلوص بذر زندهPure live seed percentage ” بیان می‌شود. مقدار این خلوص با ضرب کردن درصد خلوص و درصد جوانه‌زنی محاسبه می‌شود (سخاوتی و همکاران، ۱۳۹۰).
مثال:
(۳۵/۸۸%) بذر زنده خالص = (۹۳%) درصد جوانه‌زنی x(95%)مقدار خلوص بذر