در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می خوانیم: ثلاث من کُنَّ فیه حاسبه الله حساباً یسیراً وادخله الجنه برحمته.
قالوا: وماهی یا رسول الله؟! قال: تعطی من حرمک، وتصل من قطعک وتعفو عمن ظلمک:
سه چیز درهرکس باشد خداوند حساب اورا آسان می کند واو را به رحمتش در بهشت وارد می سازد. عرض کردند: آن چیزها کدامند ای رسول خدا؟
فرمود: «عطا کنی به کسی که تورا محروم کرده، وپیوند برقرار سازی با کسی که ازتو بریده. وعفو کنی کسی راکه به تو ستم کرده است». ^[۹۴]
این مطلب نیز از روایات استفاده می شود که :دقت وسخت گیری درحساب درقیامت به میزان عقل و دانش انسان ها بستگی دارد.
در حدیث دیگر از امام باقر (ع) می فرماید:انما یداق الله العباد فی الحساب یوم القیامه علی ما اثاهم من العقول فی الدنیا.
« خداوند درقیامت درحساب بندگان به اندازه عقلی که دردنیا به آنها داده است، دقت وسخت گیری می کند»!^[۹۵]
گفتار سوم : منظور از عقل وتعقل درآیات
اهمیت وجایگاه عقل در قرآن
یکی از عالی ترین و والاترین مفاهیم وتعابیری که در قرآن به عنوان رکن اساسی سعادت آدمی معرفی می نماید عقل است. در بسیاری از آیات هدف نزول آیات الهی را تعقل واندیشه مردم ذکر می کند. وبه خاطر عدم تفکر و تعقل مورد مواخذه قرار می دهد ومی فرماید:
َ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ(سوره انعام آیه )۳۲
ترجمه : و زندگی دنیوی جز بازیچه و سرگرمی نیست و مسلّما خانه آخرت برای کسانی که پروا پیشه

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

می کنند بهتر است ، آیا نمی اندیشید؟!
یا سوره حدید( آیه ۱۷)
اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
ترجمه :
بدانید که همانا خداوند این زمین را پس از مرگش زنده می کند ( مواد مستعد رشد آن را پس از مدتی حیات نباتی می بخشد ، پس دل های سخت را نیز به آب ایمان حیات خواهد بخشید ) . حقّا که ما نشانه ها (ی توحید و عظمت خود ) را برای شما روشن کردیم ، شاید بیندیشید
ودر آیه دیگر فرمود:» ان کنتم تعقلون». همچنین در جای جای قرآن از مراتب معرفت انسان یاد می کند. برای مثال انسان هنگام خارج شدن از رحم مادر هیچ نمی دانست، نخست نیروی شنوایی، سپس نیروی بینایی، سپس افئده که با واقعیات ماورای حس را ادراک می نماید وبعد از آن فواد که عقل بر افروخته و پخته است واین سیر وصعود به اوج معرفت والای انسانی اهمیت عقل را نشان می دهد. ^[۹۶]
در آخر آیه ۲۴۲ از سوره بقره که مربوط به مسأله طلاق است خداوند می فرماید:
« این چنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می دهد شاید اندیشه کنید».
« کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون».
یا درآیات دیگر قرآن می فرماید:« اگرسخن انبیاء را می شنیدیم یا به دستور عقل رفتار می کردیم از دوزخیان نبودیم.»
وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فی‏ أَصْحابِ السَّعیرِ(سوره ملک آیه ۱۰)
ترجمه : و گویند: اگر ما ( به راستی ) می شنیدیم یا می اندیشیدیم هرگز در زمره اهل آتش فروزان دوزخ نبودیم.
دراین آیه خِرد ورزی وسیله درست راه یافتن در زندگی و مایه رستگاری اخروی دانسته شده است.
یکی از دلایل اصلی قرآن کریم برای بهره برداری از نیروی عقل، بحث تذکر است. تذکر به معنی حفظ ویادآوری مطالب یکی از کارهای مهم عقل است که اگر نبود، انسان از علوم خود هیچ بهره ای نمی برد. در قرآن تعبیرهای مختلفی در این خصوص ذکر گردیده است. گاه به صورت توبیخ وسرزنش، مثلا آنجا که می فرماید:
وَ حاجَّهُ قَوْمُهُ قالَ أَ تُحاجُّونِّی فِی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ (سوره انعام آیه ۸۰)
ترجمه :
و قوم او با وی ( درباره توحید ) به جدال و ستیز برخاستند ، گفت: آیا با من درباره خدا مجادله می کنید در حالی که او مرا ( به یقین علمی و عینی ) هدایت نموده؟ و من از آنچه شما شریک او می سازید نمی هراسم جز آنکه پروردگارم ( درباره من ) چیزی بخواهد دانش خداوند همه چیز را فرا گرفته است ، آیا متذکر نمی شوید؟!
مَثَلُ الْفَریقَیْنِ کَالْأَعْمى‏ وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصیرِ وَ السَّمیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً أَ فَلا تَذَکَّرُونَ(سوره هود آیه ۲۴)
ترجمه مثل این دو گروه ( کفار و مؤمنان ) همانند کور و کر و بینا و شنواست ، آیا این دو در وصف و حال یکسانند؟ آیا متذکر نمی شوید؟!
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ یَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ(سوره نحل آیه ۹۰)
ترجمه : به یقین خداوند به عدالت ( فردی و عائلی و اجتماعی ) و نیکی کردن و ادای حقوق خویشاوند ( خود و خویشاوند معصوم پیامبر ) فرمان می دهد ، و از گناهان بسیار زشت و عمل های ناپسند و تعدی و تجاوز بازمی دارد. شما را پند می دهد ، باشد که تذکر یابید.
سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ(سوره مومنون آیه ۸۵)
ترجمه :خواهند گفت: از آن خداوند است. بگو: پس آیا متذکر نمی شوید ( که قدرت او را بر معاد انکار می کنید ) ؟!
أَ فَلا تَذَکَّرُونَ(سوره صافات آیه ۱۵۵)
ترجمه :پس آیا متذکر نمی شوید؟!
و گاه به عنوان سرزنش از افرادی که اندیشه خود را به کار نمی اندازند و حقایق را حفظ و یادآوری نمی کنند، قلیلاً ماتتذکرون
ثُمَّ کُلی‏ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی‏ سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ(سوره نحل آیه ۶۹)
ترجمه :سپس از همه میوه ها ( و شیره درختان و گیاهان ) بخور ، آن گاه راه های ( غریزی ) پروردگارت را ( در تبدیل مواد اولیه به عسل ) به رامی و انقیاد بپوی و در رفت و آمد بین خانه و محل ثمره ، راه های الهامی خدا را بدون آزار احدی بپیمای. از درون شکم آنها مواد قابل آشامیدن رنگارنگی بیرون می آید که در آن برای مردم شفاست. حقّا که در این ( فن شربت و داروسازی و در کیفیت زندگی سازنده آن ) نشانه ای است برای گروهی که می اندیشند.
معنای فهم ودرک عمیق، یکی دیگر از دلایل اساسی قرآن برای اهمیت درک وفهم صحیح است. آنجا که می فرماید:
قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى‏ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ(سوره انعام آیه ۶۵)
ترجمه :بگو: او تواناست که بر شما عذابی از بالای سرتان ( چون سنگ و صاعقه و سجّیل فرو ریزد ) یا از زیر پاهایتان ( مانند زلزله و خسف ) برانگیزد ( یا طبقه ستمگر بالا را بر پایین تران مسلط ، یا طبقه پایین را علیه طبقه بالا منفجر سازد ) یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و عذاب برخی از شما را به برخی بچشاند. بنگر چگونه ما آیات و نشانه های گوناگون ( توحید و عظمت خود ) را می آوریم ، شاید بفهمند.
وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْکانَ ذا قُرْبى‏ وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ(سوره انعام آیه ۱۵۲)
ترجمه :و به مال یتیم جز به شیوه ای که بهتر است نزدیک نشوید تا به حد بلوغ ( جسمی و روانی ) خود برسد ، و پیمانه و ترازو را عادلانه به تمام بدهید- ما هیچ کس را ( در عقاید و اعمال ) جز به اندازه توانش تکلیف نمی کنیم- و چون ( به عنوان داوری یا گواهی یا افتاء یا غیره ) سخن گویید عدالت ورزید هر چند ( در مورد ) خویشاوند باشد ، و به پیمان خدا ( در پذیرش اصول و فروع شریعت ) به کمال وفا نمایید. اینهاست که خدا شما را بدان سفارش نموده شاید متذکّر شوید.
فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ(سوره توبه آیه ۸۱)
ترجمه :به جای گذاشته شدگان ( در جنگ تبوک ) از خانه نشینی خود بر خلاف ( حرکت ) رسول خدا خوشحال شدند و خوش نداشتند که در راه خدا با اموال و جان هایشان جهاد کنند و ( به مردم ) گفتند: در گرما ( به سوی جنگ ) کوچ نکنید! بگو: آتش جهنم گرم تر است ، اگر فهم عمیق دارند.
و در سوره فتح می فرماید:
سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى‏ مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُریدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاَّ قَلیلاً(سوره فتح آیه ۱۵)
ترجمه :بازنهاده شدگان ( از واقعه حدیبیه ) هنگامی که شما برای گرفتن غنیمت هایی ( از خیبر ) به سوی آن روانه شوید به زودی به شما خواهند گفت: بگذارید ما نیز به دنبال شما بیاییم! آنها می خواهند سخن ( ازلی نوشته در لوح محفوظ ) خدا را ( که این متخلفان از غنایم بعدی محروم اند ) تغییر دهند. بگو: هرگز به دنبال ما نخواهید آمد ، خداوند پیش از این ( در ازل ) این گونه گفته و به زودی خواهند گفت: ( خدا منع نکرده ) بلکه شما بر ما حسد می ورزید ( چنین نیست ) بلکه آنها جز اندکی نمی فهمند.
همه آیات بیانگر اهمیت فوق العاده مسأله تفقه و ادراک عقلی است. ^[۹۷]
بدیهی است منظور از اندیشه کردن وتعقل آن است که مبدا حرکت به سوی عمل باشد. وگرنه اندیشه تنها درباره احکام، نتیجه ای نخواهد داشت.
از مطالعه آیات و روایات اسلامی به دست می آید که غالباً «عقل» در مواردی به کار می رود که «ادراک» و«فهم» با «عواطف واحساسات» آمیخته گردد وبه دنبال آن عمل باشد. مثلا اگر قرآن در بسیاری از بحث های خداشناسی نمونه هایی از نظام شگفت انگیز این جهان را بیان کرده و سپس می گوید این آیات را بیان می کنیم لعلکم تعقلون. « تا شما تعقل کنید» منظور این نیست که تنها اطلاعاتی از نظام طبیعت در مغز خود جای دهید زیرا علوم طبیعی اگر کانون دل وعواطف را تحت تأثیر قرار ندهد وهیچ گونه تأثیری در ایجاد محبت ودوستی وآشنایی با آفریدگار جهان نداشته باشد، ارتباطی بامسائل توحیدی وخداشناسی نخواهد داشت. همچنین است اطلاعاتی که جنبه عملی دارد، درصورتی «تعقل» به آنها گفته می شود که «عمل» هم داشته باشد . درتفسیر «المیزان»^[۹۸]می‏خوانیم تعقل درزمینه استعمال می شود که به دنبال درک وفهم، انسان وارد مرحله عمل گردد. وآیاتی مانند سوره ملک آیه ۱۰.