موقعیت مکانی نیایشگاه و اعتقاد شاهان ساسانی به آناهیتا:
شهر بیشاپور در ۲۵ کیلومتری غرب شهر کازرون و کنار شرق رودخانه شاپور،آن جا که این رود از تنگ معروف و زیبای چوگان خارج می شود،قرار دارد.(نقشه موقعیت جغرافیایی شهر بیشاپور)علت انتخاب این شهر ،علاوه بر وجود رود پربرکت شاپور و چشمه ساسان،گذشتن از یکی از مهم ترین شاهراه های ارتباطی شاهنشاهی ساسانی از این مکان بوده است.در میان این ویرانه ها یادمان های تاریخی متعددی از جمله معبد آناهیتا وجود دارد.بخش شرقی شهر به ارگ سلطنتی معروف است.در شمال این ارگ سلطنتی نیایشگاه نقشه(۲-۲۰) موقعیت جغرافیایی شهر بیشاپور آناهیتا قرار گرفته است.
در سطر ۸ کتیبه مهم و ارزشمند و معروف«کرتیر»بر بدنه ی بنای کعبه زرتشت در محل نقش رستم فارس اشاره به ساخت بنایی است که توسط شاپور پسر اردشیربه نام بانو آناهیتا در پایتخت شاپور بر پا شده است که هم نام همسرش آذر آناهیتا است،بنابراین بنای مذکور از چنان ویژگی های خاصی برخوردار بوده که در این کتیبه ی مهم ذکرش به میان آمده است.آن چه از پژوهش های باستان شناسی در محل شهر تاریخی بیشاپور مربوط به احترام و نیایش آب حاصل شده است به گونه ایی که باید باور داشت که شاهان ساسانی خود به آن ایمان و اعتقاد داشته اند که دستور ساخت نیایشگاه آب در مقر حکومتی و محل صدور دستور فرامین خود داده اند و چنین به نظر می رسد او بوده است که باید مراسم و تشریفات نیایش آب را انجام دهد تا کشور را از قحطی و خشکسالی نجات بخشد نه مردم زیرا بر خلاف آتشکده ها که به صورت پراکنده در نقاط مختلف ایران بامظاهر و آثار ساخت آن بر می خوریم هرگز اثر و نشانه ای از نیایشگاه آب در این زمان به دست نیامده است به همین جهت قحطی و خشکسالی را از بی ایمانی و بی اعتقادی شاهان می دانسته و او در این گونه مواقع دستور به بخشیدن مالیات های مردم و حتی جلوگیری از ضرب سکه های طلا و نقره می داد و مجبور می شد که سکه ها را از فلزات کم بها و کم عیار مانند مس و سرب ضرب کنند؛که نمونه های بارز آن را در سال های قحطی حکومت پیروز ساسانی ثبت نموده اند.به هرجهت در مورد اعتبار و اهمیت نیایش آب همین قدر بس که در بین آثار مکشوفه عصر ساسانی بنای نیایشگاه آب از معماری و طراحی و اعتبار خاص برخوردار بوده و آغاز سرپرستی این گونه معابد به عهده خود شاه بوده و لذا از نظر ساختمانی بنای معروف به نیایشگاه آناهیتا سرآمد بناهای حکومتی به حساب می آید(سرفراز؛۱۳۷۶،ج۵،صص۲۳ تا ۲۴)

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

شاپور ساسانی همانند اجداد خود به اردوی سور آناهیتا،احترام بسیار می گذاشته پدر او اردشیر مدتی نگهبان معبد آناهیتای استخر و پدر بزرگش بابک موبد معبد آناهیتا بوده اند.از آن جا که ساختار و عناصر کلی این معبد که در ارتباط با مراسم نیایش اردوی سور آناهیتا است،به طور شگرفی سالم مانده است.شایان ذکر است که هنوز گروه مومنان زرتشتی هر چند سال یکبار به این معبد می آیند و مراسم اردوی سور نیایش یا آب نیایش را اجرا می کنند که هر چند که در حال حاضر آب در معبد جاری نیست ولی آن مراسم مقدس نیایش ،عنصر هستی بخش آب را به جا می آورند.
۲-۱۹-۱ رمزهای نیایشگاه:
با توجه به نوع طراحی پاویس ها و آبراه ها و نحوه ورود و خروج آب درمعبد و نیز این دقت در نوع گردش آب و طراحی سیستمی بی نظیر برای آن که آب مقدس وپاک و بی آلایش از هرگونه آلودگی باشد.و با توجه به اهمیت آب وایزد بانو آناهیتا،در نزد شاهان ساسانی که اگر خشک سالی به سرزمین روی می آورد شاه،خود را بزرگترین مقصر می دانست و مومنان و مردمان خشک سالی را از بی ایمانی و بی اعتقادی وی می دانستند.بنابراین مراسم نیایش آناهیتا همراه«آب زور» و فدیه با حضور شاه و موبدان و برات آتش باید در مکانی پاک پاک صورت گیرد آن چنان پاک و زلال که به صورت رمز آمیزی هم چون آیینه ای تداوم دهنده ی برکت ایزد بانو باشد.آیینه ای از آب مقدس که آسمان در آن نمایان می شود و نیایشگاه تا امتداد بیکران ادامه یابد و پیوند زمین آب و آسمان و وحدت بخشی بی نظیر طبیعت را مجسم می سازد.تمامی جزئیات با دقت تمام با اندیشه ای قدسی و نمادین طراحی شده ،پلکان ورودی با ۲۴ پله به نشانه ۲۴ ساعت شبانه روز و نیز اعداد مقدسی که هوشیارانه در گاوهای مقدس به کار برده شده در هر ضلع معبد چهار گاو و از انعکاس گاو زیرین در آب همراه با گاوهای بالا ۲۴ گاو به وجود می آید.
گاوهایی که مظهر برکت زایی آناهیتا هستند با طرز شگرفی از بازتاب آنان در اب مقدس ،تعداد آن ها تکرار می شود و کارکرد تداوم برکت را برای این گاوهای راز آمیز ایجاد می کند. و این چنین است که نیایشگاهی به وسعت آسمان تا چشمه خورشید برای آبی که از کهکشان تا به سوی زمین روان است تا که او را ستایش کنند و برکت بر سرزمین و مردمان جاری گردد.
۲-۲۰ طاق بستان:
در غرب ایران زمین در استان کرمانشاه در زمان ساسانیان دو طاق ایوان مانند و نقوش برجسته بسیار زیبا حجاری شده است؛که گویای مکانی مقدس برای ستودن ایزدان می باشد.بررسی نقوش طاق بستان بسیاری از جلوه های نمادین را نمایان و رمز گشایی می کند.در طاق بزرگ بستان یکی از با شکوه ترین و زیبا ترین رمزپردازی مقدس آب ،نقش بسته است.
۲-۲۰-۱ جایگاه ایزدان:
طاق بستان در فاصله ۵ کیلومتری شهر جدید کرمانشاه بر سر راه سنندج کرمانشاه واقع شده است(نقشه موقعیت جغرافیایی طاق بستان)و بر دل کوه «پرو»و در کنار چشمه ای مقدس نقوش برجسته ی بی نظیری از دوره ی ساسانی ،در اوج شکوه خود باقی مانده است.منبع اصلی زندگانی در طاق بستان «دوچشمه» است معروف به سراب که به نیروی طبیعی از سنگ می جهد و زمین را برکت می بخشد.(عکس چشمه سمت راست طاق بستان))(عکس چشمه چپ طاق بستان) این قدرت حیات بخش و عنصر زندگی را ایرانیان قدیم در ایران باستان به «آناهیتا»الهه آب و باروری نسبت داده اند که مرد پرستش قرار می گرفته است.کوه طاق بستان(مکانی مقدس)است که«اهورامزدا» بر فراز آن مورد پرستش قرار می گرفته است.(لطفی زاده،۱۳۷۹،ج۳،ص۱۷۷)

عکس (۲-۲۱)چشمه سمت چپ طاق یستان عکس(۲-۲۲) چشمه سمت راست طاق بستان
۲-۲۰-۲ نقوش برجسته طاق بستان:
در نزدیکی چشمه ها و در جهت شمالی و بر پای کوه «پرو» آثار معروفی از عهد ساسانیان بر جای مانده که شامل:«نقش اردشیر دوم است که بر روی سنگی حجاری شده پادشاه در میان و در دو طرف و اهورامزدا و مهر قرار دارند(عکس نقش برجسته اردشیر دوم در وسط ،اهورامزدا راست،مهر چپ)زیر پای پادشاه و اهورا مزدا دشمنی بر زمین افتاده است»(لطفی زاده،۱۳۷۹،ج۳،ص۱۷۷)و نیز مهر شاخه برسم بر دست گرفته و کلاهی همانند اشعه خورشید بر سر دارد که از آن نوارهای مواج بسیار زیبایی آویزان است.این ایزد بر روی گل نیلوفر ایستاده است.
عکس (۲-۲۳)نقش برجسته اردشیر دوم در وسط ،اهورامزدا راست،مهر چپ

در طرفین قسمت داخلی طاق دو ستون نما از سنگ تراشیده شده که گویی طبقه دوم به شکل صفحه ای بر این دو ستون قرار داشته است.(عکس یکی از دو ستون نما قسمت داخلی طاق بزرگ)سر ستون های آنان نیز مزین به نقش درخت زندگانی است.
عکس(۲-۲۴) یکی از دو ستون نما قسمت داخلی طاق بزرگ
[درخت زندگانی یا گئوِکرن درختی درمان بخش است که در میان دریای فراخکرت روئیده و آن را هوم سفید نامیده اند.در وندیداد آمده که صدها و هزارها و ده ها هزارها گیاه درمان بخش در پیرامون گئوکرن سرزده است و برای آن که مورد صدمه ی اهریمنی واقع نشود ماهی «کُر»برای محافظت آن گماشته شده است.چون امرداد نگهبانی و سرپرستی گیاهان را بر عهده دارد.به موجب بندهش،گئوکرن همان هوم سپید است که زندگی جاودان می بخشد(اوشیدری،۱۳۷۸،ص۴۰۵)
این سر ستون ها به وسیله ی رشته ای از برگ تاک به یکدیگر متصل شده اند.(عکس رشته های تاک که به ستون قسمت داخلی طاق بزرگ متصل است)(اوشیدری،ص۱۸۷)
عکس(۲-۲۵)رشته های تاک که به ستون قسمت داخلی طاق بزرگ متصل است
طاق بستان جایگاه با شکوه مقدس ترین آب پاک جوشان و جاودان است که حیات طبیعی و معنوی را بر می انگیزد و به عنوان باغ بهشتی با گیاهانی که زندگی جاودان می بخشند،جایگاه مقدس ایزدان می گردد،تا آنان را ستایش کنند که بر همه موجودات برکت ببخشند و نیز جایگاهی پاک و تقدیس شده برای اهدای جوهر خورشید،فره ایزدی می گردد زیرا که آب،نگهدارنده و بخشنده ی فره به راست کرداران است
دوران اسلامی
۲-۲۱ آب در اسلام
قرآن کریم برخلاف روشها و اندیشه‌های کلامی و فقهی و فلسفی، که بیش از هزار سال است در جامعه اسلامی رایج و شایع شده‌اند، توجه و عنایت فوق‌العاده‌ای به طبیعت و عناصر طبیعت دارد (در این میان، آب از عمده‌ترین عناصر طبیعت به شمار می‌آید.
آب در قرآن اهمیتی عمیق دارد. خداوند در آیات متعدد انسان را به تفکر در آب و شکرگزاری این نعمت بزرگ یادآور شده است [۱].آب به عنوان برکت خداوندی است که حیات می‌بخشد، حیات را حفظ می‌کند و بشر و زمین را پاکیزه می‌گرداند. عرش خدا بر روی آب و بهشت به صورت باغهایی که نهرهایی زیر آنها جاری است تشریح می‌شود. به نظر می‌رسد که در قرآن آب با ارزش‌ترین آفریده خداوند بعد از انسان می‌باشد. خاصیت «حیات‌دهندگی» آب در آیات متعدد قرآن اشاره شده است
۲-۲۲ عنصر آب در معماری اسلامی
۲-۲۲-۱ مساجد
در ایران زمین از دیرین روزگار در پیش نیایشگاه(و بیرون از آن)جایی برای شستشو فراهم می کردند که نیایشگر و نمازگزار پیش از آن که به نیایشگاه در آیدپلیدی ها را از خود بزداید و با شستن اندام و سروتن و پوشیدن جامه پاکیزه …آماده نیایش شود….نمازگزار یا کسی که می خواسته به درون مسجد پای گذارد می بایست پاک باشد و مردم دیندارتا بدان جا به آیین پای بند بوده اند که هیچ ساختمانی را به مسجد نمی چسباندند.پیرامون مسجد گذر و بازار و کوچه سرپوشیده(ساباط)بود تا آلوده ای نتواند در کنار آن درنگ کند…بنابراین با توجه به اهمیت تطهیر و آب در اسلام،پیداست که در چنین آیینی،بودن پادیاو(وضوخانه)و گرمابه در کنار یا نزدیک خانه خدا می بایست بود.در نیایشگاه های کهن «پادیاو»را در پیش درگاه اما در ژرفا می ساختند تا نمای درگاه به خوبی آشکار باشد.و پیش دیدار را بگیرد(شاید هم چون در بیشتر شهر ها آب روان روگذر کمیاب بود و ناچار از آب کاریز و پایاب بهره میگرفتندسرای پادیاو را در زمین میکندند تا همتراز کاریز شود و آب آن آفتابی شود.(پیرنیا،۱۳۷۲،صص ۴۵ تا ۶۴)
به طور کلی آب در دو وضعیت در مساجد به کار گرفته شده است:
بعد نمادین آن که در این حالت برای وضو آخرین تطهیر قبل از نمازنیز از آن استفاده می شود.۲-برای سایر مسائل طهارت و پاکیزگی،در بعد نمادین آب به صورت جاری،قنات و حوض یا آب نما با ابعاد مناسب برای آب کر،در مساجد مختلف وجود دارد.
در مساجد بعد نمادین آب همچون پلی بین دنیای زمینی و عالم متافیزیکی عمل می کند.طبیعت آب پاک و مقدس است؛روح و جسم انسان را می شوید و تطهیر می کند و او را به صورت یک آفریده نو و آزادباقی گذارد تا در آرامش به کمال برسد.وضو و غسل نه تنها جسم را از آلودگی ها پاک می کند بلکه سمبل پاک کردن روح از پلیدی و گناهان نیز می باشد.تطهیر با آب تمثیلی از زایش مداوم آفرینش است و احساسی از حیات تازه را به همراه دارد.تماس با آب در تمام حواس جاری می شود،تموج آن در ذهن انسان جاری شده و آرامش لازم رابرای نمازگزاران ایجاد می کند.در مساجد آب به پنج شکل نمایان می شود.پادیاو(آب روان)؛آب نمای مرکزی میان سرا(آب راکد)؛حوض پیش خان(آب راکد)؛سنگ آبه ورودی(آب راکد)فواره یا آب نما در ورودی مساجد(آب راکد)
در میان سرا و در وسط حیاط مرکزی اکثر مساجد استخر بزرگی پر ازآب و گاهی جوی آب روان وجود دارد که تمثیل از بهشت وصف شده در قرآن مجید[عالم بالا و ملکوت]است…آب در مرکز و کانون مسجد جای داردو سمبل پاکی و خلوص معنوی درون یک مسلمان می باشد.معنای تمثیلی آب در معماری بیشمارند اما مهم ترین جنبه ی معنوی آن دنیای دیگر است که خالص و پاک و شفاف بوده و جسم قادر به گذر از آن نیست.وجود آب در ورودی مساجد،پیش خان مسجد یا در هشتی ورودی نمادی از تطهیر روح و ورود به دنیای خالص و شفاف است.نمونه بارز آن مسجد امام اصفهان می باشد که دو عنصر آب در ورودی خود دارد.یک حوض هشت ضلعی در پیش خان مسجد و یک «سنگ آبه»در هشتی ورودی(علم الهدی،۱۳۸۲،صص۸۶تا۸۷).
سنگاب یا سنگ آبه ظرف بسیار بزرگی است که معمولاً از سنگ های یک تکه ی بزرگ ساخته و برای آشامیدن آب زائرین در مساجد،تکایا،و امامزاده ها وقف می کردند.برجسته نمایی نقوش روی سنگ آبه ها که آب را گوارا و خنک نگه می داشتند در نظر مومنان و زائران تشنه یادآور رحمت خداوندی«آب»و نهرهای بهشتی است؛که پروردگار به مومنان وعده داد ».

عکس(۲-۲۶)حوض هشت ضلعی مسجد امام عکس(۲-۲۷)سنگ آبه مسجد امام
۲-۲۲-۲ عنصر آب در هنرکاشی کاری مساجد
کاشی کاری های مساجد تمام گل و بوته است(عکس نمایی از کاشی کاری های مساجد) خیلی از مسجد های بزرگ هیچ درخت و سبزه کاشته در حیاط خود ندارد.مانندمسجد جامع اصفهان …مسجدهای عظیم با یک حیاط تهی،خشک و در وسط و میان سرا یک آبگیر با استخر پر آب،صلابتی دارند.جریان گل و گیاه،بر روی کاشی ها و زیبایی چشمگیر خود ساختمان و بنا شاید معرف جهان واقع و جهان آرزوهای انسان باشد.آن خشکی و آفتا ب دایمی که به حیاط این مسجد های تهی می زند،و در مقابل بعد درون بنا پر است از گچ بری های گل و بته(عکس نمایی از گچ بری های مساجد)کاشی های گل و بته و تصویرهای زیبا(بهار،۱۳۷۷،ص۲۸۲).
و کتیبه هایی از کلمات الهی که نقوش گیاهی آراسته شده انگار که کلمات خود گیاهی پر شاخ و برگ و در حال رشدند.«تزئینات نباتی با اشکال نقش پردازی شده،جزء هنر مقدس محسوب گشته است»
(بورکهارت،۱۳۷۶،ص۱۳۱)

عکس(۲-۲۸)و(۲-۲۹)حروف و نقوش گیاهی در مساجد
تمام نقش های درون مساجد با جهان نباتی مربوط است.این وابستگی انسان را به مسئله نبات و برکت نباتی می رساند…مسجد های ایران با آب و درخت مربوط اند.این همه نشانه هایی است که در دوره اسلامی دیده می شوند.(بهار،۱۳۷۷،ص۲۷۹).
همانا که این نقوش گیاهی زیبا با پیچ و خم و حرکت خود همانند درختان بهشتی پاک و مقدس ،رشد به سوی بصیرت نهایی را جلوه گر می سازند.گیاهانی که در نهایت پیچش خودسر به سوی جهان بالا و آسمان دارندو در اوج جلوه ی نمادپردازانه و رمزی خود،به سوی گنبد عظیم مساجد جوانه می زنندو گل می افشانند.(عکس نقوش گیاهی در گنبد مسجد شیخ لطف الله)و در نهایت میوه می دهند این نقوش گیاهی در گنبد و در تداعی حرکت به سوی حقیقت خداوندی به اوج خود می رسند آن چنان که هر مسلمان در زیر این گنبدهای رفیع پر نقش و نگار می ایستد جز پاکی و احدیت و سبکی درون خویش چیزی را حس نمی کند چنان که گویی از هرچه غیر از خداست آزاد است.«گنبد بنای مقدس نمایشگر روح کلی و یادآور احدیت نامتفرق یا افتراق ناپذیر است.»(بورکهارت،۱۳۷۶،ص۱۴۷)(نقوش گیاهی از داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله)
عکس(۲-۳۰)گنبد مسجد شیخ لطف الله
این گیاهان مقدس بهشتی خود یادآور آب اند.آب ها،چشمه ها و نهرهای بهشت مظهر برکت پاکی درون مسلمان اند هم چنان که در این جهان بی وجود آب ،هیچ گیاهی به بار نمی نشیند؛بدون پاکی و ایمان ناب و پرهیزگاری،هیچ مسلمانی به میوه بصیرت نهایی و بهشت دست نمی یابد.کاشی های فیروزه ایی رنگ مساجد چه یک دست و چه به عنوان زمینه برای نقوش گیاهی اوج نمایش بهینه ای برای رنگ آب است؛گویا که گاه آب در کف مساجد جاریست و یا گیاهان مقدس از دل چشمه ی آب،شاخه می گسترند.
۲-۲۳ باغ ایرانی
برای مردم ساکن در سرزمین وسیع ایران که در فلاتی سنگلاخ و دشت های کم آب و حاشیه های صحرا زندگی می کرده اند،و طبیعت فقط در قسمتی از نواحی شمالی و کرانه های دریای خزر با آن ها روی خوش نشان داده،باغ های مصفا که خنکی و سرسبزی و زمزمه جویبار را برایشان فراهم می ساخته،بهشت موعود را با توصیف هایی که از آن کرده اند در نظر آن ها جلوه گر می نموده است.لذا توانگران هر دوره پیوسته می خواسته اند در مدت زندگی خود با این وعده تجسم واقعیت بخشند،و باغ ها و کاخ های خود را با شکوه مجلل می ساخته و غالباً نام های متعارف معانی بهشت را بر آن ها می نهاده اند،تا بدین وسیله بتوانند آرزوها و امیال خود را در زمان حیات خویش بر آورده سازند.در وصف بهشت آیات و احادیث متعدد وجود دارد،به طوری که از آن تصویر باغ هایی زیبا و بس بزرگ ،با درختان تنومند،و چشمه های آب و آبشارهای دلپذیر،و کاخ های شکوهمند با ستون هاو سقف های بلند به دست می دهد،و این بهشت دارای حوض بزرگی است که آب آن از عسل شیرین تر و از شیر سفید تر است،و نهرهای زیادی در آن جاری است ،و اقامتگاه های دارد که محل زنگی جاودانی است.آیات دیگری نیز در وصف بهشت آمده است که گاهی آن را «فردوس»یا«جنت»نامیده است.در یک مورد نیز بهشت «ارم»نامیده شده و آن بهشتی است که روی زمین ایجاد شده بود.به این جهت همواره باغ های زیادی در ایران با نام های باغ ارم،باغ بهشت،باغ رضوان،باغ فردوس،باغ مینو،باغ قدس،باغ عدنو.. وجود داشته که مفاهیم آن کنایه از بهشت بوده است.(آریان پور،۱۳۶۵،ص۵۷)
اصلی ترین عاملی که همواره به باغ های ایرانی حیات می بخشد آب جاری بوده،که در چهارباغ ها و جویبارها و جوی های کم شیب و مارپیچی به حرکت در می آمده،و منظره و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر می کرده است.(ص۵۶)
جاری شدن آب از جاجای باغ ایرانی و حرکت آن در چهار جهت و چهارجوی،تمثیلی نمادین از چهار نهر بهشتی است که در باغ ایرانی به کارگرفته شده است.گرچه در بسیاری از باغ های ایرانی می بینیم که آب از یک جهت آمده و ضمن ریختن در یک حوض مقسم در سه جهت دیگر جاری شده است اما گردش آب را در چهر جهت تداعی می کند(انصاری دیبا،۱۳۷۴،ص۳۳)
از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ ایرانی آب نما می باشد که بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می شود،و معمولاًبعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکل های مستطیل،مربع،چند ضلعی و بیضی است(عکس۲-۳۱)